Richard van Sluis is dierverzorger en heeft ruim elf jaar met War War gewerkt. Hij was aanwezig bij het afscheid van War War en vertelt hoe dit proces voor hem als verzorger is en hoe de olifantenfamilie dit verlies verwerkt.
De grote oma van de kudde
Een eigenwijze goedzak. Dat was Khine War War. En nu is zij er niet meer, een groot gemis voor de verzorgers en voor veel fans van DierenPark Amersfoort. War War zal niet snel vergeten worden. Zij stond aan het hoofd van een prachtige olifantenfamilie.
War War woonde ruim dertig jaar in DierenPark Amersfoort en was binnen de kudde te herkennen aan de grote ‘puist’ op haar billen. Zij heeft inmiddels een grote familie gesticht die begon bij de geboorte van haar dochter Indra, in 1999. War War werd in 2009 oma van kleindochter Kina en in 2012 werd kleinzoon Kyan geboren. In 2017 mochten wij kleindochter Yunha en achterkleinzoon Thabo verwelkomen. Helaas overleden zij allebei aan het Herpesvirus. In 2020 werd War War opnieuw overgrootmoeder van achterkleindochter Yindi.
Artrose
Wij houden continu de gezondheid van onze dieren in de gaten. Dat deden wij ook bij War War. Wij wisten al langere tijd dat artrose zich ontwikkelde in haar gewrichten. Hierdoor kreeg zij in de loop van de jaren steeds meer pijn. We hebben haar lang kunnen ondersteunen met onder andere pijnstilling die zij dagelijks vrijwillig met haar eten innam. Helaas hielp dat op een gegeven moment niet meer voldoende. Zij kon geen volwaardig leven leiden, dus hebben wij ervoor moeten kiezen om haar te euthanaseren.
Zoals Willem Verdonck, Teamleider Dierverzorging, in een eerdere blog uitlegde, gaat het lichaam van een overleden dier eerst naar de Universiteit van Utrecht. Daar wordt het lichaam onderzocht op ziektes en aandoeningen. Wij vinden het belangrijk om te weten wat het dier precies mankeerde, zodat wij en andere dierenparken goed kunnen blijven inspelen op soortgelijke gevallen.
Nadat het lichaam is onderzocht, wordt bepaald wat er met het lichaam gebeurt. Momenteel zijn meerdere betrokkenen in overleg waar het lichaam van War War naartoe gaat. Waarschijnlijk zal een deel van het lichaam beschikbaar gesteld worden voor educatie, zodat kinderen en hun ouders van alles te weten kunnen komen over het diersoort.
Rouwende olifanten
Nadat War War overleden was, hebben de verzorgers kort afscheid genomen. Daarna kon de olifantenkudde naar haar toe. Wij hebben haar lichaam laten liggen, zodat Indra, Kina en Yindi de tijd hadden om afscheid te nemen.
Wanneer een olifant overlijdt, gebeurt er iets bijzonders. Olifanten staan erom bekend dat zij langere periode rouwen om hun overleden familielid, net als mensen. Wel gaat dit bij olifanten anders dan wij gewend zijn. Indra, Kina en Yindi stonden met z’n drieën bij het lichaam, snuffelden en raakten het aan. Soms maken olifanten geluid tijdens het rouwen, maar het kan ook een stil proces zijn. De kudde had een stille rouw, zij maakten geen geluid.
’s Nachts heb ik met een collega in een hangmatje in de stal geslapen, zodat wij het gedrag van de kudde konden observeren voor onderzoek. Wij zagen dat de olifanten allemaal hun momentje met War War pakten. Gedurende de nacht namen zij steeds meer afstand en zijn zij even naar buiten gegaan. In de ochtend liepen zij opnieuw naar buiten. Met dat de kudde afstand nam van het lichaam, gaven zij aan dat het goed is geweest.
Ook nadat het lichaam uit de stal is weggehaald, zullen onze olifanten War War blijven herinneren. Het gaat goed met de kudde, maar het rouwproces heeft tijd nodig. Daarom vertoont de kudde nu af en toe nog ander gedrag. Indra, Kina en Yindi zijn timide en in periodes onrustig. Omdat War War de matriarch was van de kudde, oftewel de leider, zal de kudde zich moeten hergroeperen. Indra, de dochter van War War, is nu de oudste olifant van de kudde en zal naar alle waarschijnlijkheid de nieuwe matriarch worden.
Grote, eigenwijze dame
War War vond het leuk om af en toe met nieuwe verzorgers te dollen. Zij testte hen dan uit door totaal iets anders te doen dan van haar werd gevraagd. Zij kon iemand goed voor de gek houden. Maar bovenal was War War een rustige olifant die niet snel onder de indruk was. Zij was een goede leider. Ik ga deze grote, eigenwijze dame missen.
Chrispijn Schilp is de dierenarts van DierenPark Amersfoort. Hij maakt gewonde of zieke dieren beter en doet er alles aan om te voorkomen dat een dier ziek wordt. Samen met onder andere vaste olifantenverzorgers, gedragsdeskundigen en specialistische dierenartsen heeft hij de gezondheid van War War de afgelopen tijd nauwlettend in de gaten gehouden.
Observaties en controles
Op 39-jarige leeftijd is War War overleden. Zij had artrose in haar gewrichten. Dit betekent dat het kraakbeen in haar gewrichten slechter werd, waardoor bewegen met de jaren pijnlijker was geworden. Wij hebben haar gezondheid continu gemonitord. We observeerden haar gedrag en onderzochten op verschillende momenten haar bloed om te haar gezondheid op alle vlakken te meten. Medische ondersteuning, waaronder pijnbestrijding, hebben lang goed hun werk gedaan. Maar helaas was dit de laatste tijd niet voldoende.
Wij hebben haar helaas moeten laten inslapen, omdat wij vanuit de observaties konden zien dat de pijn erger werd en daardoor kon zij geen volwaardig leven meer leiden. Helaas is artrose ook niet te genezen.
Ondragelijk lijden
Er waren meerdere gedragingen aanwezig waaraan wij konden zien dat zij ondragelijke pijn had. Uit mijn observaties bleek dat de artrose bijvoorbeeld zorgde voor een moeizame en stramme manier van bewegen. Daarnaast hielden wij haar gezondheid continu in de gaten en voerden wij regelmatig onderzoeken uit. Zo hebben wij vorig jaar röntgenfoto’s gemaakt waarop de artrose goed zichtbaar was in haar polsen en hakken.
Helaas is het door de grootte van een olifant niet mogelijk goede foto’s te maken van bijvoorbeeld de knie of schouder. Toch konden wij door monitoring en observaties aan de manier van lopen ervan uitgaan dat ook in deze gewrichten artrose zou zitten.
Met verschillende betrokkenen hebben wij regelmatig rond de tafel gezeten. Samen met de verzorgers, een gedragsbioloog en een externe, specialistische dierenarts die veel ervaring heeft met olifanten hield ik haar toestand in de gaten. Wij keken onder andere naar gedragingen en zagen dat haar gedrag binnen de groep de laatste weken veranderde.
Helaas konden wij niet anders dan haar in te laten slapen. Ondanks dat we wisten dat dit moment er aan zat te komen, was het nog steeds een moeilijk moment om dat besluit te moeten nemen, maar iedereen wist dat dit het beste was voor War War. Na een lang en zorgvuldig proces was dit de enige mogelijkheid. Wij gaan ervan uit dat de olifantenfamilie zich snel hergroepeert onder leiding van Indra.
Bas Aalders heeft vanaf 1999 een aantal jaar als olifantenverzorger gewerkt en kent War War dus al meer dan twintig jaar. Nu is hij curator en dierenartsassistent van DierenPark Amersfoort en is nog regelmatig bij de olifanten te vinden.
Mijn eerste ontmoeting
Ik herinner mijn eerste ontmoeting met War War nog goed. Op de dag dat Indra geboren werd, in 1999, mocht ik beginnen op de afdeling Olifanten. Drie dagen na de geboorte stond ik in de stal, vlak naast War War en haar jong. Ik kon hen ‘gewoon’ aanraken. Omdat wij destijds nog ‘hands on’ werkten, stond ik dus ineens in het verblijf naast een reus van een olifant met een klein olifantje ernaast. Enorm indrukwekkend dus. Tegenwoordig werken wij al lang niet meer op de manier met onze dieren. Toch heeft het directe en intensieve contact met deze reuzen wel een enorme indruk op mij achter gelaten.
Tekst gaat door onder foto.
Vroeger en nu
Vroeger ging het verzorgen van dieren dus anders dan tegenwoordig. Nu stappen wij niet meer bij de olifanten in het verblijf. Een volwassen olifant is al snel 4.000 kilo en een ongeluk zit in een klein hoekje. En hoe goed je een dier ook denkt te kennen, er kan altijd wat gebeuren. Vanuit het oogpunt van dierwelzijn en veiligheid doen wij dit niet meer.
Tegenwoordig werken wij volgens het protected contact-principe. Dit betekent dat er altijd een barrière tussen dier en verzorger zit. Ik zie ook dat er veel veranderingen zijn bij het gedrag van de olifanten sinds we overgestapt zijn naar de nieuwe manier van werken. De olifanten zijn nu veel meer met elkaar bezig in plaats van dat zij wachten op de verzorgers. Een positief effect dus.
Ook de aanleg van het Rijk der Reuzen in 2009 heeft enorme impact gehad voor onze kudde, en dus ook voor War War. Een aantal jaar voor de bouw van het nieuwe olifantenverblijf kregen de olifanten bij goede weersomstandigheden de keuze om binnen of buiten te staan. Sinds 2009 mogen de olifanten het hele jaar door kiezen wanneer zij naar buiten willen, omdat het nieuwe verblijf dit mogelijk maakte.
War War heeft dus veel veranderingen meegemaakt. Gelukkig is de expertise binnen dierenparken ontwikkeld en zijn er nieuwe inzichten gekomen. Vroeger deden wij het beste met de kennis die wij toen hadden. Nu is de kennis ontwikkeld op verschillende vlakken en met deze expertise blijven wij ons ontwikkelen. Onze olifantenfamilie heeft het nu heel goed met elkaar. Helaas hoort de dood bij het leven, maar ik ga ervan uit dat Indra de rol van haar moeder goed zal overnemen.
Een hechte familie
War War heeft de basis gelegd voor een prachtige familie. Door de komst van haar dochter Indra en haar klein- en achterkleinkinderen is het een grote olifantenfamilie geworden. Onze kudde bestaat, net zoals in het wild, uit een familiegroep van meerdere generaties. Zij staan nu 24 uur bij elkaar, waardoor hun natuurlijk gedrag wordt geprikkeld. Mede door deze positieve veranderingen heeft War War zich kunnen ontwikkelen tot een volwaardig en goede matriarch.
Een goede oma
War Wars dochter Indra kreeg meerdere kalveren. Kina, Indra’s dochter, kreeg zelf ook kalveren, waardoor War War niet alleen moeder en oma was, maar ook de rol van overgrootmoeder vervulde. Ook deze rol leek War War op haar lijf geschreven.
Zoals Richard al aangaf, herken ik het eigenwijze karakter van War War ook. Zij kon haar eigen plan trekken wanneer zij ergens geen zin in had. Maar bovenal herinner ik me haar als een heel lieve, zorgzame dame. Zoals een goede leider hoort te doen, stond War War vooraan wanneer er vanuit het bos rare geluiden te horen waren. Maar ook tijdens onderlinge conflicten kon zij de andere olifanten corrigeren. En wanneer een van de jonge olifanten even niet bij zijn of haar moeder terecht kon om troost te vinden, konden zij altijd bij War War terecht.
Marjo Hoedemaker woont ruim zestig jaar in DierenPark Amersfoort. Vroeger was hij hoofd dierverzorger en heeft hij heel lang met olifanten gewerkt. Inmiddels is hij adviseur van het park en heeft hij zijn eigen stichting opgericht: Marjo Hoedemaker Elephant Foundation.
Al dertig jaar samen
Al zestig jaar woon en werk ik in DierenPark Amersfoort. Ik heb War War dertig jaar gekend, vanaf het moment dat zij in DierenPark Amersfoort aankwam. Zij kwam met een andere olifant vanuit een werkkamp in Birma, tegenwoordig Myanmar, naar Amersfoort. Nu worden dieren niet ‘zomaar’ uitgewisseld. Nu worden dieren enkel uitgewisseld binnen erkende dierentuinen en is dit een zorgvuldig proces. Wij werken nauw samen met Nederlandse en Europese dierentuinen binnen EAZA, de European Association of Zoos and Aquaria. Dierenparken aangesloten bij EAZA wisselen onderling dieren met elkaar uit om een gezonde populatie in stand te houden.
Dertig jaar geleden gingen wij nog heel anders met onze olifanten om dan tegenwoordig. Zoals Bas al uitlegde, kennen wij nu het protected contact-beleid, waarbij verzorgers nooit in direct contact staan met de dieren. Vroeger was dit anders. Toen liepen de verzorgers en ik in de stal tussen de olifanten.
Een van de mooiste dagen die ik me met haar herinner, is 5 april 1999. Het was Tweede Paasdag en een speciale dag, omdat die dag het eerste olifantje geboren werd in het park: Indra. Wij wisten niet hoe de bevalling zou verlopen en wat wij konden verwachten. Wij wisten destijds wel dat olifanten hardhandig kunnen zijn tegenover hun pasgeboren jong. Zij schoppen tegen de kleine aan. Nu weten wij dat zij dat doen om onder andere de longen te activeren, maar destijds leek het heel gewelddadig.
Ik heb een lange tijd bij War War in de stal geslapen. De drie maanden voor de bevalling lag ik naast haar op een veldbedje. Na de bevalling bleef ik nog een week langer slapen om in de gaten te houden of alles goed ging. Ik leek inmiddels onderdeel te zijn geworden van de kudde, ik vertrouwde hen. Vlak na de bevalling hielp ik Indra overeind. War War was moe en liet het toe. Na twintig minuten tikte War War me aan met haar slurf. Daarbij leek het alsof zij aangaf: nu kan ik het zelf. Toen bleek al snel dat ik me nergens zorgen over hoefde te maken. War War was een voorbeeldige moeder.
Tranen van geluk
Een ander moment dat ik me goed kan herinneren was drie dagen na de geboorte van Indra. Ik word er emotioneel van als ik eraan terugdenk. Het was zo’n mooi en bijzonder moment voor mij. Ik stond in het buitenverblijf en om het verblijf stonden dikke rijen met mensen. Het was onwijs druk. De bezoekers wachtten op het moment dat moeder en dochter voor het eerst samen naar buiten liepen.
Op dat moment stond ik middenin het buitenverblijf en riep: “Dames en heren. War War en Indra komen voor het eerst naar buiten. Wilt u alstublieft niet klappen en muisstil zijn?” En het was muisstil. Ik hield War War vast aan haar oor en begeleidde haar naar buiten. Dit was vroeger normaal. Indra huppelde er enthousiast achteraan. En honderden mensen waren getuige van dit mooie moment.
Dit zijn twee momenten die ik me altijd zal blijven herinneren. Ik ga War War ontzettend missen. Ik herinner haar als een goudeerlijke olifant waar ik een mooie band mee had.
Ik was heel trots dat wij vier generaties olifanten hadden. Helaas is de matriarch nu overleden. De dochter van War War, Indra, zal naar alle waarschijnlijkheid de rol van haar moeder op zich nemen. Zij zal dan de nieuwe leider van de kudde worden.
